Month: Февраль 2021
ՀԱՅԻ ՎԵՐՋԻՆ ԽԵԼՔԸ
Заметка Posted on
Մենք՝ հայերս, եզակի ժողովուրդ ենք շատ ենք սիրում խոսել «Հայի վերջին խելքից » ու ջհուդներից, սիրում ենք նաև ցիտել կամ մեջ բերել դասականների ու մտածողների արտահայտած մտքերից ու խոսքերից, չհասկանալով, որ նրանց ասածները կապ չունեն հայերի կամ հայ ժողովրդի հետ, որովհետև հայերը յուրահատուկ են իրենց ոչ միայն խառնվածքով ու տեսակով, այլև կառուցվածքով ու բնույթով։ Ցուցամոլությունը հայերի խառնվածքի անբաժան մասն է, չտեսությունը, խարդախությունը, դավաճանությունը ու շողոքորթությունը, բայց ոչ խորամանկությունը։ Այնպես չէ, որ միայն բացասական հատկություններով են օժտված հայերը, կան նաև լավ ու վեհ հատկություններով անհատներ, սակայն նրանք բացասական ամբոխի մեջ այնքան էլ նկատելի չեն, եթե նկատվում են, ապա միայն օտարների շնորհիվ։ Քարից հաց քամող հայի, ու կառուցող՝ շինարար հայերի պատմությունը նույնպես մնաց հեռավոր դարերում, ստեղծագործ հայերի մասին խոսելը ավելորդ է դառնում, դրա մասին անգամ մեր Մեծերն են գրել։ Վահրամ Սահակյանը իր երգիծական ստեղծագործություններում պատահական չէր օգտագործել շինող հայի կերպարը, իրար շինող ու շինվող հայերի մասին։ Տեսեք թե այս վերջին երեք տասնամյակում ինչպիսի գրական ու ստեղծագործական վերելք ենք ունեցել, տեսեք մտավոր ու գիտական ձեռքբերումները, տեսեք մշակութային ու բարոյական առաջխաղացումը։ Չեք գտնի, ո՛չ առաջխաղացում, ո՛չ վերելք, ո՛չ էլ ձեռքբերումներ։ Բայց մեր մեծերը փորձել են կրթել ու դաստիարակել ժողովրդին ու սերունդներին, սակայն ապարդյուն, մեր մեծերին չհաջողվեց կրթել ու դաստիարակել հայ ժողովրդին, սակայն ժողովրդին կրթելը մասամբ հաջողվեց միայն Խորհրդային տարիներին, որովհետև Խորհրդային Հայաստանում սերունդը սկսեց գիր ու գրականություն սիրել՝ գիրք կարդալ, նյութեր ընթերցել ու դաստիարակվել, անգամ ինքնակրթվել։ Բայց Խորհրդային միության փլուզումից հետո, փլուզվեց ամեն ինչ՝ կրթությունը, մանկավարժությունը, բարոյականությունը ու մարդկությունը, փլուզվեց անցյալի ձեռքբերումները, լեզուն, պատմությունը մշակույթը, անգամ հաջողությունները, հերոսներին ու սրբությունները։ Աստված, բնությունն ու տիեզերական օրենքները անվարձահատույց չեղան հայերի հանդեպ, աղետներ ու արհավիրքներ, զոհեր ու խավար։ Լատինատառ հայերի ոհմակը սկսեց պղծել մայրենի լեզուն, գիրն ու գրականությունը, պատմությունը ու մշակույթը։ Ոջլոտները եկան իշխանության՝ իրենց հետ բերելով ոչ միայն տգիտություն, այլև արթնացրին հայի մեջ քնած դարավոր ստրկամտությունը, հայը կրկին դարձավ ողորմելի, մեծամիտ, գող ու ամբարտավան ինչպես գրել էր Մովսես Խորենացին։ Հայի վերջին խելքը այդպես էլ չտեսանք, որը կգործեր ի շահ ժողովրդի ու պետության, հայի վերջին խելքն էր, որ ծախեց Արցախը, Շահումյանն ու Արծվաշենը, հայի վերջին խելքն էր, որ ծախեց երկրի ռազմավարական ոլորտներն ու ընդերքը, այդ վերջին խելքն էր, որ պետք է կառուցեր հանքեր ու պոչամբարներ, այդ վերջին խելքն էր 5 հազարից ավելի անապահով ընտանիքների զավակների կորուստը, հանուն ոչնչի։ Այո հանուն ոչնչի, որովհետև այդ հայի վերջին խելքն էր, որ հայրենիքը պետք է դարձներ ոչինչ ու այդ ոչնչի համար մատաղ աներ մի ամբողջ սերունդ։ Այդ հայի վերջին խելքն էր, որ Եռաբլուրում պետք է նիկոլին փառաբանեին՝ պղծելով նահատակյաց պանթեոնը։ Հազարավոր հաշմանդամներ, խոշտանգված պատանդներ ու գերիներ, որդեկորույս մայրեր ու հանգած ճրագներ, ահա հայի վերջին խելքը, որը անգամ անընդունակ է ընդունել ճշմարտությունը։ Ես չեմ կարող ու իրավունք չունեմ մեղադրել Փաշինյանին ստախոսության ու դավաճանության համար, նա անում է այն ինչ ցանկանում է ժողովուրդը, ժողովուրդի ծացից դուրս եկած Փաշինյանը գործում է և գործել է ժողովրդի տված իրավունքով ու մանդատով։ Մեղադրել նրան՝ մոռանալով Վազգեն Սարգսյանին, կլինի լինել մտավոր կույր։ Վազգենը անցավ այն նույն ճանապարհով ինչ անցավ Նիկոլն ու նախկիները, նույն դիակների ու խեղաթյուրված ճակատագրերի վրայով, նույն կորուստների՝ արյան ու արցունքի գնով, նա նույնպես դավաճանեց հայրենիքի զինվորին ու մարտիկին, ծախված հայրենի տարածքներ, հազարավոր փախստականներ ու թշնամուն թողած սուրբ ու նվիրական մասունքներ։ Հերոսացնելով մոլագար շիզոֆրենիկին, մենք ճանապարհ հարթեցինք մեկ ուրիշ մոլագարի համար, մեկ ուրիշ դասալիքի ու ստախոսի համար, մեկ ուրիշ վախկոտի, սրբապղծի համար, հետո մեղադրում ենք, թե պատմության անիվը անընդհատ պտտվում է նույն տեղում։ Այդպես էլ հայի վերջին խելքը չհասկացավ, որ դասալիքը երբեք չի կարող բանակ ստեղծել, եթե ստեղծի էլ, ապա դա բանակ չի լինի, այլ կառափնարան, հայի վերջին խելքը չհասկացավ, որ դասալիքը հայրենասեր չի կարող լինել, չի կարող լավ հրամանատար լինել, չի կարող բարոյական մարդ լինել, դասալիքի համար կարևորը ամորձներն են, որովայնը ու անսահմանափակ ախորժակը։
Բազմանալ, լափել ու լափել, արյուն ու արցունք, ահա վախկոտ ժողովրդի վարձավճարը, ստին ու կեղծիքին տրված ժողովուրդը արժանի չէ այս արևի տակ ապրել, իր տեղը դժոխքն է ու խավարը։ Հայ ժողովուրդը այդպես էլ չկարողացավ կառուցել արդարության կայսրություն, տեսե՞ք թե ովքեր են ձեր մտավորականները՝ գրողներն ու նկարիչները, գեներալներն ու զորավարները, հերոսներն ու կուռքերը, Տեսե՞ք, թե ովքեր են ձեր աստղերն ու լեզվի պահապանները, նայեք ձեր նախարարներին ու հոգևորականներին, ուսուցիչներին ու բժիշկներին։ Մի՞թե Մովսես Խորենացին սխալվում էր․․․ Երբ ողջ համացանցում հայերի անորակ սերյալներն են։ Պատահական չէր համացանցում հայտնված այդպես կոչված « Հին արքաներ » հայկական պատմական հեռուստասերիալը », որը դիտելիս հասկանում ես, որ հայ արքաները արևամոլ կամ համասեռամոլ են եղել, ինչպես համացանցից հայտնի Էրիկը՝ Էրիկ Մուշեղյանը։ Հասկանում ես, որ հայ ազգի կործանումը սարերի ետևում չէ, պատահական չէ Կիսաբացի Հրաչ Մուրադյանի ճանաչված ու սիրված լինելը, ժամանակին Հրաչի մայրը մայրուղու վրա խարիսխ գցած կանանց մեջ ամենասիրված ու ճանաչված հայտնիներից էր, նրա զավակին պետք է ժառանգաբար փոխանցվեր մոր ոչ միայն մասնագիտական, այլ գենետիկական որակները։ Հենց այդ է, որ Հրաչը չարացած է աշխարհի ու բարոյականության վրա, ինքը անատամ փնթիների համար պետք է առաքյալ դառնար, ինչպես Դոդի գագոն, Լֆիկ սամոն, սեյրան օհանյանը, գունազարդ բաջիները՝ Ռուզիկն, Աննան ու Նազիկը։ Այս հայի տեսակը Գագիկ Գինոսյանին ու Մերուժան Տեր Գուլանյաններին են համարում մտավորական։ Իսկ ինչպես ասում են ,«մտավորականները ժողովրդի լոկոմոտիվն է », նրանք են, որոնք քարշակի պես ժողովրդին պետք է տանեն դեպի անծայրածիր հորիզոններ ու պայծառ ապագա, մինչդեռ ինչպես տեսնում ենք այդ մտավորական կոչված գունդը կամ զանգվածը միայն դժոխքի ճանապարհով է տանում այս ամբոխին։ Առհասարակ հայերը դժոխքում անելիք չունեն, որովհետև իրենք իրենց հայրենիքը դարձրեցին դժոխք։ ինչպես կասեր Շեքսպիրը․ «Դժոխքը դատարկվել է․․․ Բոլոր հրեշներն այստեղ են․․․ »։ Նժդեհը պատահական չէ, ոմանց համար Ֆաշիստ, պատահական չէր պատմության ու գրականության հանդեպ արշավանքը։ Պատահական չէր Նիկոլի նվիրատված Շուշին եղել Ադրբեջանի դրոշի տոնակատարության առիթով։ Մոնթե Մելքոնյանի ծննդյան օրը՝ նոյեմբերի 25–ին Նիկոլը ադրբեջանին առանց կրակոցի հանձնեց Մոնթեի ազատագրած Քարվաճառի շրջանը։ Պատահական չէր որ մինչ այդ Հայաստանում փակվեցին գիշերոթիկները ու մանկատները, ծննդատներն ու մշակույթի նախարությունը, պատահական չէ, որ այս մոլագարի կուռքապաշտությունը գնալով ավելի է սաստկանում։ Այդ ամենը հայ ժողովրդի անտարբերության վարձավճարն է։
Գեհենի Առաքել 10․02․2021
ՆԺԴԵՀՆ ՈՒ ՄԵՆՔ
Заметка Posted on
« Ժողովորդներն ապրում են իրենց՝ ստեղծագործում մարդկության համար: Ապրելու արժանի չէ միայն իրեն համար ապրողը ժողովուրդը »: Գարեգին Նժդեհ
Հիշու՞մ եք մի քանի օր առաջ գրեցի « Ապերախտ ժողովուրդ »ակնարկը, դա Գարեգին Նժդեհի խոսքերն էր, որը գրել էր 1920 թվականի սեպտեմբերի. 17-ին՝ Խուստուփում։ Դրանից հետո Նժդեհը վիրավոր սրտով հեռացավ հայրենիքից։ Մենք՝ հայերս ապերախտ ենք բառիս բուն իմաստով, չենք կարողանում հերոսին հարգել ինչպես արժանի են նրանք, փոխարենը տականքներին ու վախկոտներին, դասալիքներին ու մոլագարներին ենք հերոսացնում։ Չեմ կրկնի հավելվածում գրած մտահոգությունս։ Սակայն այն է, որ մենք չենք կարողանում Գարեգին Նժդեհի մեծությունը ճանաչել, դա փաստ է։ Վերջին տարիներին շատ քննարկեցին ու քննադատեցին Գարեգին Նժդեհին ոչ միայն ռուսները, այլև ադրբեջանցիները։ Իսկ մենք ի՞նչ եք տեսնում․․․ Հայ պատմաբաններից ու մտավորականներից ոչ մեկ չկարողացավ արժանի պատասխան գտներ հոխորտացոխ ռուսներին ու թուրքերին, անգամ Գագիկ Գինոսյան երևույթը լռեց, չնայած իրեն համարում է նժդեհագետ։ Այդպիսի ողորմելի տգետների ձեռքին ենք հանձնել մեր պատմությունը ու հերոսների հիշատակը։ Ոչ մի հայ քաղաքական գործիչ ռուսներին ու մնացած հոխորտացողներին չկարողացան բացատրել, թե Գարեգին Նժդեհը ոչ միայն զինվորական էր, այլև ռազմաքաղաքական գործիչ, փիլիսոփա, պատմագետ ու անգամ հոգեբան, վերջիվերջո մեծ հայրենասեր ու մտածող։ Գարեգին Նժդեհի մտքերը ու թողած ժառանգությունը այնքան մեծ է, որը կբավարարի ոչ միայն հայ ժողովրդին կրթելու, այլև հենց իրենց՝ ռուսներին ու թուրքերին։ Նժդեհը բարբարոս չէր, ինչպես ռուսական կայսրության շատ ռազմական գործիչներ, որոնք Խորհրդային կայսրության փլուզումից հետո սկսվեցին գնահատվել Ռուսական պետության կողմից՝ անգամ սրբացվեցին։ Նժդեհին նրանց հետ համեմատելը հանցագործություն է։ Վերջապես ինչու չենք խոսում, որ Գարեգին Նժդեհն է խոսել ապերախտությունից ու տականքներից, նա չէր կարող ատել կամ հակակրել ռուսներին։ Վերջապես փորձե՞լ ենք նրա կենսագրությունը ներկայացնել ռուսներին, որոնք չգիտես ինչու Նժդեհից խորշում են կամ ատում։ Գարեգին Նժդեհը ծնվել ու մեծացել է հենց այն նույն Նախիջևանում, որը հայաթափվեց հենց այդ ռուսների անտարբերության շնորհիվ, սակայն նա երբեք չչարացավ ռուսների հանդեպ, չչարացավ անգամ թուրքերի հանդեպ։ Նժդեհը սովորեց ու կրթվեց Նախիջևան քաղաքի ռուսական դպրոցում, այնուհետև Թիֆլիսի ռուսական գիմնազիայում։ Սանկտ Պետերբուրգում երկու տարի ուսանեց տեղի համալսարանի իրավաբանական բաժնում։ Ի՞նչ եք կարծում, այդ տարիներին քանի՞ ադրբեջանցի քաղաքական գործիչ է ունեցել ռուսական կրթություն, անգամ ռուս բարձրաստիճան չինովնիկները չեն անցել նման ուսունմական հաստատություններով։ Չմոռանանք, որ Հոկտեմբերյան հեղափոխության անվանի հեղափոխականներից շատերը՝ Լենինից ու Ստալինից սկսած, վերջացրած Դերժինսկի ու Բերիա ու շատերը, որոնց ձեռքերը մինչև արմունկները թաթախված էին ոչ միայն ռուսների, այլև շատ ժողովուրդների արյան մեջ։ Մինչդեռ նրանք չեն համարվում ռուսների համար թշնամի, ինչպես ասում են Գարեգին Նժդեհի մասին։ Վերջիվերջո ռուսները պետք է ընդունեն, որ Հայրենական պատերազմի տարիներին անգամ ռուսական շատ անվանի քաղաքական ու ռազմական գործիչներ համագործակցել են գերմանացիների հետ, սակայն Նժդեհի պես նրանք չեն դարձել թիրախ։ Գարեգին Նժդեհը Ֆաշիստական գերմանիայի հետ համագործակցել է միայն իր հայրենակիցներին ու հայրենիքին օգնելու համար, չմոռանանք նաև, որ Նժդեհը նաև օգնել է Խորհրդային գաղտնի գործակալներին ու ծառայություններին, որի մասին չգիտես ինչու չեն ցանկանում հիշել։ Չմոռանանք նաև Հայրենական մեծ պատերազմում մասնակցած «Սասունցի Դավիթ» խորհրդային տանկային շարասյան մասին։ Գարեգին Նժդեհի անմիջական օգնությամբ ու սփյուռքահայերի դրամական միջոցներով 1944 թվականին ստեղծվեց «Սասունցի Դավիթ» տանկային շարասյունը։ Հավաքված գումարով պատվիրվեց 21 տանկ (Տ-34), որոնք մասնակցեցին Ֆաշիստական գերմանիայի ջախջախմանը։ Երևի ռուսներին պետք է հիշեցնել, որ միայն Գարեգին Նժդեհի օգնությունը խորհրդային զորքերին ավելին էր, քան ամբողջ ադրբեջանցիներինը, որոնք մասնակցել են Հայրենական պատերազմին։ Ռուսները շատ են սիրում Հայրենական պատերազմի թեման շոշափել, այդ դեպքում ինչու՞ չեն հիշում, թե մի փոքրիկ Արցախը քանի՞ գեներալ ու Սովետական միության հերոս տվեց, ու դրանք ադրբեջանցիներ չէին ազգությամբ, այլ հայեր։Ադրբեջանը Հայրենական պատերազմին մասնակցեց հայերի, լեզգիների, թալիշների ու մնացած փոքր ազգերի մասնակցությամբ, բայց ոչ ադրբեջանցիների։ Ադրբեջանցիները տարբեր առիթներով ու պատճառներով խուսափում էին պատերազմ մեկնել։ Պետք չէ մոռանալ, որ ադրբեջանցիները թուրքերին համարել են իրենց ավագ եղբայրը, քանի որ ինչպես իրենք են ասում մեկ ազգ երկու ժողովուրդ։ Հայրենական պատերազմի ժամանակ ադրբեջանցիները փափագում էին, որ Ստալինգրադում Խորհրդային բանակը պարտություն կկրի և իրենց թուրք եղբայրները հնարավորություն կունենան բացել երկրորդ ռազմաճակատ անդրկովկասում, ավելի ճիշտ կգան իրենց ազատագրելու ռուսական տիրապետությունից։ Կարծում եմ ռուսները պետք է սերտեն Գարեգին Նժդեհի փիլիսոփայությունը, գոնե սխալներ թույլ չտալու իրենց քաղաքական ու ռազմական որոշումներում։ Հետաքրքիր է, այդ ռուս հոխորտացող տգետները արդյոք տեղյա՞կ են, թե Գարեգին Նժդեհը ինչպիսի պարգևներ ու մեդալներ ունի։ Փորձեմ թվարկել 1912 թվականին Բուլղարիայի Թագավորության կողմից « Արիության շքանշան » Արիության համար։ Նժդեհը օգնել էր ռուսական բանակին բալկանյան պատերազմում։ «Սուրբ Վլադիմիր » շքանշան 3 կարգի, «Սուրբ Աննա » շքանշան։ Այս ամենը Բուլղարական կառավարության կողմից Բալկանյան պատերազմում։ Հաջորդ երկու շքանշանները հանձնվել են Ռուսական կայսրության կողմից « Սուրբ Գևորգի խաչ» — 3 աստիճանի և « Սուրբ Գևորգի խաչ» -2 աստիճանի։ Հիմա Արցախի Մարտունի քաղաքում տեղադրված Գարեգին Նժդեհի արձանի ապամոնտաժման հարցն է շրջանառվում, ինչպես նշում է հետևյալ աղբյուրը ադրբեջանցիները ռուս խաղաղապահների միջոցով պահանջել են ապամոնտաժել Նժդեհի Արձանը, ռուսներն էլ առաջարկել են իրավիճակը չսրելու համար կատարել պահանջ։ Հիմա չեմ զարմանա, որ ադրբեջանցիները Արցախի դրոշի ու զինանշանի մասին պահանջ ներկայացնեն, հետո հայերի իրավունքների ու մշակույթի, հետո հերոսների ու լեզվի։ Չի բացառվում, որ վաղն էլ անձնագրային ռեժիմ ու պարետային ժամ հայտարարվի, քանի որ ինչպես Ալիևն ու Պուտինը շեշտեցին Արցախը Ադրբեջանի մաս է կազմում, այդ դեպքում ինչ իմաստ ուներ այդքան տարի պայքարելը։ Ադրբեջանցիները ամեն ինչ անելու են, որպեսզի հայերին վտարեն Արցախից, ինչպես եղավ տարիներ առաջ Նախիջևանում՝ Նժդեհի հայրենիքում։ Իսկ մենք թամաշա անող ապերախտի պես լռեցինք ու համաձայնվեցինք։ Իսկ մենք էշի ականջում քնած ինչպես միշտ, ոչ մի հարց կամ բողոք, անգամ դժգոհություն միջազգային ատյաններում, թե ինչպե՞ս ստացվեց, որ հայաշատ Նախիջևանը հայաթափվեց, ինչպե՞ս ստացվեց, որ այդ նույն ռուսները, որոնք իբր մտահոգված էին սիրիացի ահաբեկիչ վարձկանների ներկայությունը այս Արցախյան պատերազմին, հանկարծ թուրքերի կողմն են բռնում։ Ինչպե՞ս ստացվեց, որ մոլագար Նիկոլը գնաց համաձայնության հենց իր ասած Ադրբեջանաթուրքաահաբեկիչների հետ։ Իսկ ինչու՞ մոռացանք համացանցում ադրբեջանցիների ներբեռնած տեսանյութերը, որտեղ գնդակահարվում էին ծերունին հՀայաստանի դրոշը գլխին, կամ հայ ռազմագերիների գլխատումը ու խոշտանգումները։ Նորից մորթվողները ու լռողները մենք էինք, իսկ մորթողն ու հոխորթացողը իրենք։ Մի խոսքով մեղավորներին պետք չէ հեռվում փնտրել, մեղավորը մենք ինքներս ենք, որ հանդուրժում ենք մեր մոլագարին, որ մեր ռազմվարական դաշնակցին չենք կարողանում իր տեղը ցույց տալ, որ մեր թշնամուն չենք կարողանում պատասխան տալ։ Կարծում եմ այսքանը բավական է հասկանալու համար։ Գարեգին Նժդեհի խոսքը ռուսներին ու մնացած քազաքակիրթ ժողովուրդներին, որոնք գիենեն գնահատել իմաստությունը։
«Մարդկային ազգը տառապել է և կտառապի իր տականքների երեսից:Իրենց տականքները` ահա՛ ազգերի իրական թշնամին: Իրենց տականքները` ահա՛ ազգերի գոյությունը հաճախ և հաճախ դժոխքի վերածող ամենազորեղ ազդակը: Ազգորեն ու մարդկորեն ընկածներն են կարելի դարձրել ապերասան բռնակալությունը Ներոնների, Ցեզար Բորջիաների, Համիդների և նմանների »: Գարեգին Նժդեհ
Գեհենի Առաքել 11․02․2021
ՋԱԼԱԼԸ ՀԵՐՈՍ Է, ԹԵ՞․․․
Заметка Posted on
« Միևնույն մարդու մեջ չեն ապրում միաժամանակ ստրկամիտն ու ազատատենչը: Նա կամ մեկն է կամ մյուսը »։ Գարեգին Նժդեհ
Չգիտեմ թե ինչ սխրագործության համար են Ջալալ Հարութունյանին հերոս համարում, ինչքանով գիտեմ նա գնդապետ էր մինչև նախարար նշանակվելը, գեներալի պաշտոն ստացավ միայն Արայիկ Հարութունյանի օրոք, նա այս պատերազմի ժամանակ ոչինչ չի արել, ընդամենը պայթել է մեքենայով, երևի դա հերոսությու՞ն էր, անգամ չհասցրեց մարտերին մասնակցել և հերոսանալ։ Առհասարակ գոյություն ունի մի մասնագիտություն դա «Հայրենիքի պաշտպանի » մասնագիտությունն է։ Ջալալ Հարութունյանը միայն կատարել է իր աշխատանքը, դրա դիմաց վճարվել է, բավականին բարձր, չհաշված գեներալական կոչումը, ծառայողական մեքենան ու իշխանական խրախճանքների հաճույքները։ Նրան համարել հերոս ու մեծարել կարծում եմ սխալ է, դրան գումարած դավաճան Արայիկ Հարութունյանի կողմից ստացած Արցախի հերոսի տիտղոսն ու գեներալի կոչումը, ներառյալ Մոլագար Նիկոլի կողմից նշանակած նոր յուղոտ պաշտոնը։ Չեմ հասկանում Ջալալը դրա՛ էր երազու՞մ, մեր բանակի զինվորներին կոտորեց, որ պաշտոն ու ճանաչում ստանա՞։ Միայն չասեք, թե Ջալալը անմեղ է, նա երեսուն տարի այդ բանակում լափոխների հետ հավասար ծառայել է, նրանց հետ խրախճանքների մասնակցել, նրանց հանցանքներին մեղսակից, եթե ոչ մասնակից դարձել, ինչքանով գիտեմ սպաները երդում են տալիս, որպեսզի անշահախնդիր ծառայի հայրենիքին, եթե Ջալալը արժանապատիվ սպա լիներ, կամ իմանար իսկական սպայի պատվի ու նվիրվածության մասին, պետք է խոստովաներ, որ այս պատերազմում դավաճանություն է եղել, նշեր ոչ միայն անունները այլ մանրամասները։ Բայց ինչպես տեսնում ենք նա փալասի պես լռում է, նա իրեն դրել է փալասի տեղ, որ նիկոլի ու աննա Հակոբյանի պես ոճրագործները իրենց ոտքերը սրբեն վրան։ Առհասարակ մեր ժողովուրդը միայն փալասներին է հարգում, ոչ թե իսկական հերոսներին։ Այն կառավարության անդամները, այն ԱԺ պատգամավորները, զինվորականներն ու մտավորականները որոնք իրենց հանցագործ լռությամբ սատարում են մոլագար նիկոլին իրենք նույնպես դավաճան են ու արժանի են ոչ միայն հանրային պարսավանքի, այլև հաշվեհարդարի։ Ջալալը Հարութունյանը իր նախարար եղած ժամանակ բավականին ժամանակ ուներ առաջնագծում պաշտպանիչ ինժիներական կառույցներ կառուցելուց բացի, ճակատային երեք գծերը ականապատել ու դարձներ թշնամու համար անանցանելի դժոխք, բայց նա ոչինչ չարեց, էշ նահատակի կարգավիճակով էլ ցանկանում ենք հերոսացնել ամեն մի հանցագործի։ Հուսանք այս գրառումից հետո գոնե Ջալալի սպայական պատիվը չի վիրավորվի, քանի որ իրենից է կախված թե ինքը կմնա նիկոլի ոտքերի տակ մորթվող հավ, թե կմնա սպա։ « Բավական չէ իր Ազգի զավակը լինել, պետք է նաև նրա հրաշունչ զինվորը լինել »: Գարեգին Նժդեհ
Գեհենի Առաքել 09․02․2021
ԱՊԵՐԱԽՏ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ
Заметка Posted on
«Մարդկային ազգը տառապել է և կտառապի իր տականքների երեսից »: Գարեգին Նժդեհ
Բազմիցս անգամներ գրել եմ և գրվել են տարբեր մարդկանց կողմից հայերի Ապերախտության մասին։ Որպես հոգեբան ինքս չեմ կարողանում հասկանալ, թե դա հայերի մոտ գենետիկական է, թե ձեռքբերովի, բայց այն, որ դա արդեն կարծրացած ու հայի կյանքի անբաժան մասն է կազմում դա ապացուցելու կարիք չկա։ Հաճախակի եմ հիշում Գարեգին Նժդեհի ասած բառերը․ «Ապերախտ ժողովուրդ ։ Ապերախտ գտնվեցինք բոլոր դարաշրջաններում Տիգրանի ժամանակներից սկսած առ այսօր։ Ապերախտ գտնվեցինք մեր Մեծերի, մեր մշակույթի, մեր լեռների, մեր հող ու ջրի, անգամ մայրենի լեզվի ու հերոսների հանդեպ։ Հայ ժողովուրդը իր հերոսներին չի սիրում, ոչ էլ մեծերին, որոնք կարող էին ուղեցույց դառնալ դեպի լուսավոր հորիզոններ նվաճելու համար, ինչպես կասեր Հովհաննես Թումանյանը․ « Անցյալի պատմությունը մի լուսատու լապտեր է, որ ամեն մի ժողովուրդ ձեռքին պետք է ունենա իր ճամփեն անմոլոր գնալու համար»: Պատմությունը պղծեցինք սուտ ու կեղծ պատմություններով, այլև կեղծ առաքյալներով ու հերոսներով։ Գարեգին Նժդեհի ասած խոսքը արդիական եղավ բոլոր ժամանակներում․ « Տե՛ս, թե ինչպիսի՜ մոլեռանդությամբ նրանք ազգային գործիչների մեծագործությունները սառույցի, իսկ սխալները մարմարիոնի վրա են քանդակում, աշխարհի՝ ազգիդ ցավերը թողնելով ուրիշներին »:
Ապերախտ ենք ոչ միայն թվարկածս երևույթների հանդեպ, այլև բարեկամների ու դաշնակիցների հանդեպ, ապերախտ ենք ռուսների, պարսիկների, ֆրանսիացիների, անգլիացիների ու մնացած ազգերի հանդեպ, սակայն ոչ թուրքերի։ Արդեն հասկանում ես, որ հայերի նախահայրերը բոշաներն են, ոչ թե իմաստուն ուրարտացիները։ Նայեք իրականությանը ու այն պատկերը, որոնք ամեն օր ձեր աչքի առջև է, ամեն օր հեռուստաէկրաններին լևոն շիրինյանն է, արմեն կամ արամ սարգսյանները,շանթը կամ սյուզի շանելը, չհաշված իհարկե փաշինյանի ոհմակի ու կուսակցական աղբամանի փնթիներին։ Չկա որևէ մի ազնիվ հայրենասեր, որին կարելի է համարել հայ, չհաշված Պավել Մանուկյանին, Վահան Բադասյանին ու մի քանի ազնվատեսակ մարդկանց։ Երկիրը դարձել է մի մեծ կիսաբաց լուսամուտներ, ամեն մի փնթի կամ լրագրող է դարձել կամ բլոգեր, ամեն մի անլվա մեյքապ արտիստ է ու մոդել, չհաշված անգրագետ պատմաբաններին, քաղաքական ու հասարակական երևույթներին, որոնք ինչ-որ բաներից են խոսում, որոնց մասին անգամ պատկերացում չունեն։ Ազգը դարձել է հոտ, բառիս բուն իմաստով, երբ բանականությունը ու բարոյականությունը բերաններին անիմաստ ու աննպատակ որոճում է։ « Հայրենիքներն ապրում են հայրենասիրությամբ, մեռնում հայրենասիրության պակասի պատճառով… »: Գարեգին Նժդեհի այս խոսքերը շատ բան է ասում մեր ժողովրդի մասին, բայց իմաստուն ժողովուրդը չէր առհամարի այս ոսկե բառերը, որը կարող էր ամուր ու հզոր պետության անկյունաքարը դառնալ։
Այս վերջին պատերազմը ցույց տվեց շատերիս, որ հայոց պատմության դասերը երբեք չի սերտվել ինչպես հարկն է, ցույց տվեց մեր ամուլությունը ու սթափ մտածելու ունակությունը, ցույց տվեց հայի վախկոտությունը ու ապերախտությունը։ Որ հայը ընդունակ է մի ամբողջ սերունդ մատաղ անել փնթիների ոտքի տակ ու խղճի խայթ չզգալ, որ հայ ժողովուրդը կարող է իր հերոսին խոշտանգել ու դրանից հաճույք ստանալ։ Երկիրը ու հայրենիքը մի օծանելիքի ու սեռական հաճույքները բավարարող գործիքի արժեք էլ չունի։ Աննա Հակոբյանի սեռական կիրքը ու անբավարվածությունը արտահայտվում է ժողովրդի ընտրյալների ԱԺ պատգամավորների ոչ միայն ճեպազրույցներում, այլև դեմքներին։ Հասկանում ենք արդյո՞ք, թե ինչքան ներքև ենք գլորվել, երբ սեռաքաղց գերագույն տիկինը երկրի գլխավոր հրամանատարին նշանակել է սեքս շոփից գնված մանուշակագույն Սեքս-տատանակին։ Այս տատանակի ձեռքով 5 հազարից ավելի երիտասարդ գերեզման իջավ՝ նահատակվեց, 10 հազարից ավելի մարդ հաշմանդամ դարձավ ու այդքանից հետո ցանկանում ենք, որ քաղաքակիրթ մարդկությունը մեզ թամաշա անող ազգին հարգի կամ վերաբերվի որպես ազգի։ Ազգերը չեն կարող հարգեն մի ժողովրդի, որը իր սեփական հողի ու ջրի գինը չգիտի, չգիտի այդ հողի համար նահատակների արժեքը։ Պատահական չէր, որ Իրանի դեսպանը ադրբեջանցիներին շնորհավորել էր իրենց տարածքները ազատագրելու համար։ Որովհետև Իրանը ականատես դարձավ հայի բարբարոսությանը, Արաքսյան հովիտը երեսուն տարի մնաց անմշակ ու անպետք, մինչդեռ դա ադրբեջանի ամենաբերրի հողերն էին, որտեղ անգամ արքայախնձորն էր արքայական։ Մենք չգիտենք արժեքավորել մեր ձեռքբերումները, մեր ունեցածը, մեր նախնիների թողած ժառանգությունը։ Հայոց ցեղասպանությունը անգամ մեզ չսովորեցրեց ապրել ու հզորանալ։ 1915 թվականին, երբ Արևմտյան Հայաստանում հայերին էին կոտորում, Արևելյան Հայաստանը թամաշավորի պես հետևում էր, խրախճանքները չհաշված, նույնը եղավ Արցախյան պատերազմի տարիներին՝ սահմաններում ու Արցախում կենաց մահու կռիվ էին մղում հայորդիները, իսկ Երևանի զվարճանքի ակումբներում ու շոգեբաղնիքներում խրախճանք ու մերկապարուհիներ։ Նույնը այս պատերազմում էր, նույն խնջույքները, նույն մերկապարուհիներն էին տժժում իսկ պատերազմի դաշտում անապահով ընտանիքների զավակների ինքնազոհաբերությունն էր ցուցադրվում։ Հազարավոր հաշմանդամներ, որդեկորույս մայրեր ու թալանչի իշխանավորներ։ Սփյուռքահայ համայքների օգնությունը հերթական անգամ չհասավ հասցեատերերին, նորից անկուշտները կերան զինվորի սաղավարտներն ու զրահաբաճկոնները։ 1988-ին նույն ախորժակով կերան Սպիտակի երկրաշարժի համար ուղարկված համաշխարային օգնությունները, անգամ անկուշտները հաշմանդամներին արտերկիր ուղարկելու փոխարեն իրենց հաստագլուխ թուլեքին ուղարկեցին արտասահման։ Հիմա էլ արդարացնում ենք ոչ միայն ոճրագործությունների մեղավորներին, այլ սրբացնում ենք նրանց ու նրանց ժառանգներին։ Բազմաթիվ փաստագրությունների ու պատմական նյութեր եմ ուսումնասիրել, որոնք հարկավոր էր ուսանել ու ճիշտ որոշումներ կայացնել, սակայն դա մեզ համար չէր արձանագրված։ Խոսում ենք Կիլիկիայից ու Արևմտյան Հայաստանից, խոսում ենք պահանջատիրությունից ու արդարությունից, մինչդեռ մեզանից են պահանջում ոչ միայն տարածքներ, այլև փոխհատուցում։ Ժամանակին մի փաստագրությոան հանդիպեցի, որը Սեպուհ զորավարի համարզի կողմից էր արձանագրվել, հայերը միշտ նոր ոգևորությամբ ու խանդավառությամբ են իրենց պարտությունը ընդունել։ Ինչպես կասեր Ջորջ Օուրելը․« Պատերազմն ավարտելու ամենաարագ միջոցը պարտությունն է »: Միշտ պարտվեցինք չփորձելով անգամ մեր պարտությունների պատճառներն ու մեղավորներին գտնել։
Հայաստանի Հանրապետության բոլոր նախագահները մեկը մյուսից ավելի անկուշտ էին ու հրեշավոր, ինչ նախագահ եկավ խարիսխ գցեց ու մնաց, ժողովրդի համաձայնությամբ իրենց կառավարման ժամանակը երկարաձգեցին ինչքան հարկավոր էր։ Այդքանից հետո բողոքում ենք, որ 30 տարի թալանել են ու կեղեքել ժողովրդին։ Պատկերացնու՞մ եք 30 տարի ժողովուրդը թույլ է տվել, որպեսզի իրեն նվաստացնեն, ոտնահարեն, բռնաբարեն ու կեղեքեն, տեղն եկած տեղն էլ թույլատրել ենք, որ մեզ խոշտանգեն ու սպանեն։ Ինչպես կասեր Վահրամ Սահակյանը մենք վարձու ինքնասպաններ ենք։ Փնտրել մեղավորների ու չտեսնել, որ դրանք մեր կողքին են, մեր մեջ ու գործում են մեր թույլտվությամբ՝ ամեն անգամ մեր զավակներին մատաղ ենք անուն հանուն ոչնչի։ Ալբերտ Քամյուն հետաքրքիր խոսքեր ունի այդ առիթով․ « Ամբոխը չի հասկանում… որ Ժանտախտի բացիլը երբեք չի մեռնում կամ անհայտանում, որ այն կարող է քնած մնալ տասնյակ տարիներ կահույքի և սպիտակեղենի մեջ, որ այն համբերատար սպասում է ննջարանում, նկուղներում, ճամպրուկներում, թաշկինակներում և գզրոցներում, և որ գուցե գա մի օր, երբ մարդկանց դժբախտության և դաստիարակության համար ժանտախտն արթնացնի իր առնետներին և ուղարկի սատկելու որևէ երջանիկ քաղաքում »:
Այդ Ժանտախտը ապականեց մեր օջախը, ապականեց մեր հայրենիքը, բանակը, մեր հոգին ու սրբությունները։ Ուրախանում էինք վարչապետ Փաշինյանի գնած կործանիչով, որը այդպես էլ չկարողացավ օդ բարձրանալ պատերազմի ժամանակ, մի փոքր երկիր, որի ծայրից ծայր անցնելու համար ընդամենը մի քանի ժամ է հարկավոր, բայց դե մենք գնում ենք գերձայնային արագընթաց կործանիչ, որի միայն վազքուղու արագությունը բավական է հասնել հարևան երկրի տարածք։ Ի՞նչ է, հերթական անգրագիտությունն է, թե՞ անմեղսունակ մեծամտությունը։ Դա նրանից է, որ Փնթիներին, մոլագարներին, շիզոֆրենիկներին ենք դնում մեզ առաջնորդ, հետո էլ լացում ենք մեր բախտը։ Պատճառաբանում ենք, որ Աստված մեզ վատ հարևաններ է տվել, թե մեզ վատ բախտ ու ճակատագիր է տվել, թե մեզ քար ու ժայռ է տվել։ Աստված տվեց հային անառիկ ու անանցանելի լեռներ ու կիրճեր, տվեց ծովից-ծով երկիր, տվեց խելամիտ ու հզոր առաջնորդներ ու արքաներ։ Բայց մենք ինչ արեցինք, դավաճանեցինք ու թույնեցինք առաջնորդներին, ծախեցինք ծովերն ու հողերը, լեռներն ու ընդերքը, Թշնամուն հանձնեցինք մեր քաղաքներն ու ամրոցները։ Ասացեք խնդրեմ, սա չէ արդյո՞ք հայի ապերախտության գինը։
Գեհենի Առաքել 07․02․2021
ԼԻՆՉԻ ԴԱՏԱՍՏԱՆ, ԹԵ՞ ԴԱՏԱՎՃԻՌ
Заметка Posted on
« Ազգը բարոյալքելու երկու ուղի կա, պատժել անմեղներին և չպատժել մեղավորներին »: Ֆրիդրիխ Էնգելս
Այն ինչ կատարվում է հիմա` տեսնում ենք բոլորս. Նիկոլ Փաշինյանի դավաճանությունների շարքը, թամաշա անող ԱԺ պատգամավորների ու փնթի զոմբիների հոտը։ 90-ականներին Հայաստանը նույն վիճակում էր: Շատերը կարծում եմ կհիշեն այն ցուրտ ու մութ տարիները, որի խավարի մեջ քողարկում էին դավաճանությունները ու դավաճաններին։ Հոկտեմբերի 27-ը պետք է, որ լույս սփռեր այդ ամենի վրա, սակայն ոչինչ չեղավ, ընդհակառակը կոծկվեցին ու քողարկվեցին իշխանությունների ու իշխանավորների հանցանքները։ Հիմա շատերս ներկա ենք լինում մի երևույթի, որը առկա էր 90-ականներին։ Ինչպես տեսնում ենք` բոլորը, անկախ սեռից ու տարիքից երազում է տեսնել Նիկոլ Փաշինյանի մահը, նույնիսկ փափագում ու երազում են նրա դաժան մահը ուղիղ եթերով կամ հրապարակային, ողջ ազգերի ու ժողովուրդների աչքի առաջ։ Այդպես երազում էին հայերը 90-ականներին, երազում էին տեսնել Լևոն Տեր-Պետրոսյանի, Վազգեն Սարգսյանի ու Վանոյի դաժան դատավճիռը, չնայած բոլորից շատ ցանկանում էին տեսնել Վազգեն Սարգսյանի մահը: Նրան իր կենդանության տարիներին անվանում էին ոջլոտ դավաճան։ Իսկապես, փրջոտ ոջլոտը դարձել էր համազգային ոչ միայն հակակրանքի ու զզվանքի մարմնավորում, այլև դավաճանության խորհրդանիշ, ինչպես հիմա Նիկոլ Փաշինյանը։ Տեղին է հիշել ոջլոտի շիզոֆրենիայի ու մոլագարության մասին, նրա բանակ չծառայելու մասին, նրա ստերի ու կեղծիքների, նրա արդարացումների ու դաժան, արյունարբու հակումների մասին, այն ամենը ինչ առկա է այս՝ շիզոֆրենիկ մոլագարի մոտ։ Հայ ժողովուրդը 90-ականներին ոչ միայն երազում էր իշխանական եռյակի հաշվեհարդարը, այլև ԱԺ դահլիճում բազմած թալանչի պատգամավորների` անկախ սեռից ու կուսակցական պատկանելությունից։ Ինչպես ասում են, այդ ժամանակ նույնիս պատգամավոր Լյուդմիլա Հարությունյանը ԱԺ ամբիոնից հայտարարել էր․ «Երբ պատերազմը ավարտվի ու տղաները սարերից կիջնեն, ու այն ժամանակ այդ պատգամավորներից ու իշխանավորներից են պահանջելու երկրի թալանի պատասխանը»: Չնայած դա շարժառիթ չէր, որպեսզի ՀՀՇ-ն, հանձինս Վազգեն Սարգսյանի, մինչև պատերազմի ավարտը ոչնչացնի գաղափարական մարտիկներին, հայրենասեր ու մարտական փորձ ունեցող հրամանատարներին։ Այդ հայրենասեր տղաների ոչնչացման ծրագիրը վաղուց էր նախագծվել 1988 թվականին Սովետական ՊԱԿ-ի կաբինետներում։ Արցախյան շարժումը վիժեցնելու համար պետք է ֆիզիկապես ոչնչացվեին առաջամարտիկները և այդ պատճառով էլ Վազգեն Սարգսյանին ընտրեցին որպես գործակալ։ Այդպիսով ՀՀ իշխանությունները ազատվեցին իրենց համար վտանգ հանդիսացող հայորդիներից։
ՀՀՇ իշխանությունները դարձել էին հայ ժողովրդի թշնամին, բառիս բուն իմաստով նրանց բոլորի ձեռքերը թաթախված էին արյան մեջ` տաքսու վարորդից սկսած, վերջացրած կոշկակարներով ու տնային տնտեսուհիներով, անգամ սփյուռքում ապաստանած մեր հազարավոր հայրենակիցներ, որոնք փախել էին Հայաստանի իշխանությունների հալածանքից ու ահաբեկությունից։ Բոլորը երազում էին տեսնել նրանց հաշվեհարդարը: Ճիշտ է հաշվեհարդարը եղավ, ուշ, սակայն տեղին՝ հոկտեմբերի 27-ին։ Հոկտեմբերի 27-ին մի խումբ մարդիկ իրականացրեցին ժողովրդի երազանքը` ԱԺ նիստի ժամանակ հեռուստատեսային կինոխցիկների առջև՝ ուղիղ եթերի ընթացքում ջարդեցին գլխավոր ազգադավի գլուխը։ Ցավոք սրտի ժողովուրդը չհասկացավ Հոկտեմբերի 27-ի խորհուրդը, չհասկացավ վրեժինպատակը, ցասումը, անպատժելիության ավարտը, չարի վերջը, վերջիվերջո` բարոյականության հաղթանակը, չհասկացավ այդ տղաների անձնազոհությունը, համարձակությունը ու նվիրվածությունը։ Նախ այն, որ Կարեն Սերոփիչ Դեմերճյանի ու մնացած պատգամավորների սպանությունը պատահական էր ստացվել, քանի որ Նաիրի Հունանյանի խմբի նպատակը միայն փրջոտ ոջլոտն էր, ինչպես նշել էր Հունանյանը։ Մնացած զոհերը եղել են պահի թելադրանքով, սակայն այնպես չէր, որ նրանք սուրբ էին կամ անմեղ` նրանք եղել են ՀՀՇ ոհմակի թալանչիներից։ Իսկ Կարեն Սերոբիչի հանցանքների մասին կարդացեք Սպիտակի երկրաշարժի զոհերին վերաբերող նյութերում։ Իսկ ինչու՞ Նաիրի Հունանյանը որոշեց հենց Ազգային Ժողովի դահլիճում կատարել ժողովրդի կողմից վաղուց կայացրած դատավճիռը. Որովհետև այդպիսով թալանչի պատգամավորներին ի ցույց կդներ դավաճանի մահը, երկրորդ, որ ուղիղ եթերով հեռարձակվում էր նիստը ու հանդիսատեսին ու աշխարհին հետաքրքիր կլիներ այդ երևույթը, ինչպես ասում են «մեկ կրակոցով երկու նապաստակ»: Շատերը տեղյակ չեն, որ մինչ հոկտեմբերի 27-ը հենց այդ փոջոտ ոջլոտի վրա եղել է ևս երեք մահափորձ, որը պատահականությամբ անհաջողությամբ է պսակվել։ Կարծում եմ դաշնակցականները դրա մասին լավ տեղյակ են, քանի որ իրենք էին նախաձեռնել դրանցից մեկը, սակայն ինչպես ասում են` դաշնակները միշտ չոր են դուրս գալիս ջրից: Այստեղ պետք է հիշեցնել, որ Նաիրի Հունանյանին հենց դաշնակներն էին տվել ինքնաձիգները, նաև խոստանալով, որ իրենք Վազգենին գնդակահարելուց հետո նախաձեռնությունը կվերցնեն իրենց ձեռքը, սակայն ինչպես գիտեք` դաշնակցականները դա չարեցին։ Հոկտեմբերի 27-ի տեսագրություններում երևում է Նաիրի Հունանյանի անելանելի վիճակը, երբ դաշնակցականները իրեն դավաճանեցին։ Հունանյանը, պահից ելնելով, ստիպված պահանջում Ռոբերտ Քոչարյանի հետ առանձնազրույց, առանձնազրույցը լինում է, որի ընթացքում Հունանյանը համաձայնում է զենքը ցած դնել, նա պահանջում է, որպեսզի լինի Հոկտեմբերի 27-ի բաց ու թափանցիկ դատավարություն, պահանջում է, որ իրեն հեռուստատեսային ուղիղ եթեր տրամադրվի, ու իր խմբի անդամների նկատմամբ խոշտանգումներ չլինեն։ Ռոբերտ Քոչարյանը համաձայնվում է Հունանյանի բոլոր պահանջներին, բացի ուղիղ եթեր տրամադրելուց: Հունանյանի խումբը, հավատալով Քոչարյանի խոսքին, զենքը վայր են դնում։ Չնայած ասեմ, որ Նաիրի Հունանյանը իր ծրագիրը կարող էր իրականացնել անաղմուկ ու անվտանգ պայմաններում, դիմակով, առանց վկաների ներկայությամբ` Արարատի իրենց տանը, իր անկողնու մեջ, բայց այդպես ոջլոտին գնդակահարելը չէր լինի հաշվերարդար, ինչպես երազում էր ժողովուրդը: Դրա համար պետք էր հենց ժողովրդի աչքի առջև իրականացնել այդ հաշվեհարդարը։ Շատերը տեղյակ չէին, թե Վազգեն Սարգսյանը ինչպիսի ոճիրների ու դավաճանությունների հեղինակ է: Բավական է միայն Սովետաշենի գնդի հարյուրավոր նորակոչիկ զինվորների սպանդը 1992-ին Լաչինի միջանցքում, որոնք անգամ երդմնակալությունը չէին անցել, զենքից ու զինամթերքից անգամ պատկերացում չունեին: Նույնը եղավ Կիրովականի գնդի նորակոչիկների հետ, Արծվաշենում նորից զոհեր ու անհայտ կորածներ, Արաբոյի ջոկատի տղաների սպանդը Մարտակերտի շրջանում, Շահումյանի ու Արծվաշենի դավաճանությունը, մի շարք հրամանատարների դավադիր սպանությունը, ներառյալ երկրի թալանը, մտերիմներին պաշտոներ ու գեներալական կոչումներ շռայլելը։ Վազգենի ոճիրների ցանկը կարող եք տեսնել «Ազգադավը » գրքում, դրանք անթիվ են։ Ինչպես տեսանք Նաիրի Հունանյանը Հոկտեմբերի 27-ին առանց դիմակի էր, բաց դեմքով, համոզված ու հաստատուն: Վստահ էր, որ ժողովրդի երազանքը իրեն պարտավորեցրել էր գնալ այդ քայլին։ Նա համոզված էր, որ ժողովուրդը կգնահատի իր արածը, կգնահատի ազգադավի ու դավաճանի մահը, սակայն ինչպես տեսանք` եղավ հակառակը։ Իշիանությունները ժողովրդին հերթական անգամ մատուցեցին կեղծիքը։ ՆաիրիՀունանյանին խոստացած բաց ու թափանցիկ դատավարությունը այդպես էլ չտեսանք` Քոչարյանը խաբեց նրան, օգտագործելով իրեն համար ձեռնտու պայմանները։ Նաիրին ակնկալում էր, որ դատարանում հնարավորություն կունենա արտասանել Սողոմոն Թեհլերյանի այն խոսքերը․ «Այո ես մարդ եմ սպանել, սակայն մարդասպան չեմ․․․»: Նաիրին չգիտեր, որ Հայաստանի դատարանը Բեռլինի դատարան չէ, չգիտեր որ հայերն էլ գերմանացի չեն։ Ռոբերտ Քոչարյանը Նաիրի Հունանյանի հետ առանձնազրույցում խոստացել էր, որ խոշտանգումներ չեն լինելու նրանց հանդեպ. այդ խոստումն էլ չպահպանեց։ Նորանշանակ վարչապետ Արամ Զավենի Սարգսյանի, իր եղբոր՝ Արմեն Սարգսյանի, Մանվելի ու Սարոյանի այցելությունները ԱԱԾ կառափնարան չէին ավարտվում միայն խոշտանգումներով, անգամ Հունանյանների ընտանիքի անդամներին գնդակահարեցին ու ոչնչացրեցին։ Չեմ թվարկի այդ ամենի մասին. ինձ մոտ են «Հոկտեմբերի 27»-ի գործով ցմահ ազատազրկման դատապարտված Էդուարդ Գրիգորյանի նամակները, որոնք ինքն էր բանտից էլեկտրոնային փոստով ուղարկել ինձ։ Անմարդկային խոշտանգումները չեն դադարել երբեք, անգամ տասնամյակներ անց։ Էդուարդ Գրիգորյանը նույնպես սպանվեց բանտում 2017 թվականի նոյեմբերի 3-ին` այդ նամակնագրությունից ամիսներ անց։ Հոկտեմբերի 27-ի դատավարությունը մասնատեցին, աղավաղեցին, խճճեցին ու բեմադրեցին, գլխիվայր ներկայացրեցին հանրությանը։ Բեմադրող ռեժիսորը, ինչպես միշտ, Վազգենի մտերիմ Գագիկ Ջհանգիրյանն էր, նրա հանցանքների մասին կարիք չկա գրելու, քանի որ շատերը դեռ հիշում են։ Շատերը լավ գիտեին հոկտեմբերի 27-ի պատճառահետևանքային շարժառիթը, սակայն քողարկեցին ու դատավարությունը սարքեցին ներկայացում ինչպես իրենց հարկավոր էր, ոճրագործ Վազգենին սարքեցին հերոս սպարապետ, իսկ Նաիրի Հունանյանին` ոճրագործ, թուրք ու թշնամի։ Ժողովուրդը կերավ իշխանությունների պատրաստած խայծը, կերավ ու լռեց թամաշավորի պես։ Անարդարությունը շարունակվեց նոր երանգով, Վազգենի ոհմակը շարունակեց նույն ոճով թալանել երկիրը, նույն ոճով խոշտանգեց ժողովրդին, նույն ձևով հալածեց պատերազմի արհավիրքներով անցած հայորդիներին։ Արդյունքը հիմա վայելում ենք։ Ամեն ինչ քողարկեցին, Լևոն Տեր Պետրոսյանին պատվավոր թոշակ` չհաշված երկրի թալանվածհարստությունը, Վանոյին էլ աննկատ հեռացրեցին իր թալանած միլիոններով, իսկ Վազգենն էլ արժանացավ հետմահու ազգային հերոսի կոչումին ու փառքին, իսկ Նաիրի Հունանյանը դարձավ ոճրագործ։ Մի քանի սերունդ դաստիարակվեց պատանի երկրապահի ոճով` Աշոտյաններ, Շարմազանովներ, Կոստանյաններ ու Կարեն Գրիգորյաններ, կացինի դեմքով անդուր անտաշներ, որոնք միայն լափում են ու բազմանում, ոչ մի հիշողություն անցյալից։ Նաիրի Հունանյանը մի մեծ ոսկոր էր ՀՀ իշխանությունների կոկորդին, որովհետև բաց ու թափանցիկ դատավարության ժամանակ ի հայտ էր գալու այն կարմիր եզրաշերտով թղթապանակը, որտեղ հատ առ հատ ներկայացված էին Վազգեն Սարգսյանի ոճիրների ցանկը։ Հայաստանի պետական անվտանգության կոմիտեի նախկին ղեկավար, գեներալ- լեյտենանտ Մարիուս Յուզբաշյանի կողմից այդ ցուցակը կազմվել էր ու թղթապանակը պահ տրվել լրագրող՝ Տիգրան Նաղդալյանին. նա լավ գիտեր, որ իրեն փորձելու են լռեցնել։ Մարիուս Յուզբաշյանը շատ լավ տեղեկացված էր ոչ միայն Վազգենի մասին այլ ողջ «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամների մասին, գիտեր նրանց մութ ու արյունոտ պատմությունները և կարող էր դրանք հրապարակայնացնել: Սակայն 1993 թվականի հուլիսի 21-ին Մարիուս Յուզբաշյանին գնդակահարեցին Կոմիտասի անվան այգում Մակարով տեսակի ատրճանակից: Կրակոցի հեղինակը ինքը՝ Մովսես Գեղանգուլյանն էր, ով Վազգեն Սարգսյանի վարորդն էր ու թիկնապահը։ Այդ սպանությունը չբացահայտվեց ու փակվեց անգամ հիշողությունները այդ մասին։ Կարմիր եզրաշերտով Յուզբաշյանի թղթապանակը փնտրում էին շատերը, իշխանական հրեշները առավել ևս:
Այդ թղթապանակի մասին հայտնի դարձավ միայն ՀոկտեմբերԻ 27-ից ամիսներ անց, երբ Նաիրի Հունանյանը որոշեց պատժել Վազգենին, իր ձեռքի տակ ունենալով նրա հանցանքների ապացույցները ու ցուցակները։ Սակայն Նաիրին չկարողացավ արդարացնել Հոկտեմբերի 27-ին իր գործած հաշվեհարդարը, չկարողացավ հասարակությանը ներկայացնել պատճառահետևանքային շարժառիթը, որը պետք է աներ լրագրող Տիգրան Նաղդալյանը դատավարության ժամանակ ով Վազգեն Սարգսյանի եղբայր՝ Արմեն Սարգսյանի հովանավորությամբ գնդակահարվեց իր շքամուտքում։ Գնդակահարողը հենց այն նույն Վազգենի քիլերներն էին, որոնք գնդակահարել էին Մոնթե Մելքոնյանին։ Այն կարմիր եզրաշերտով թղթապանակը այդպես էլ չհասավ հասցեատիրոջը՝ ժողովրդին, Տիգրան Նաղդալյանն էլ չկարողացավ բարձրաձայնել Վազգենի գործած ոճիրների ու դավաճանությունների մասին։ Հոկտեմբերի 27-ի պատմությունը ինչպես տեսանք գլխիվայր ներկայացրեցին հանրությանը: Մինչև հիմա շատերը չիմանալով Վազգեն Սարգսյանի դավաճանության ու հանցանքների մասին, իմանալով իր հանցախմբի անդամների ու գեներալների հանցանքները` երբեք հարց չտվեցին իրենց, թե ինչպես եղել, որ Վազգենը ամեն անգամ այդ արյունարբու գեներալների հետ խրախճանքների սեղանների գլխավոր հերոսն էր, նրանց էր գովերգում ու հերոսացնում։ Այդ ինչպես է, որ հայրենիքին ծառայած ազնիվ տղաներից ոչ մեկ ոչ պաշտոն ունեցավ, ոչ էլ ապրուստի համար արժանավայել կյանք։ Նիկոլ Փաշինյանը առհասարակ շատ նման է Վազգեն Սարգսյանին, սակայն չեմ կարծում թե նա կարժանանա նույն ճակատագրին, կամ նույն պատժին: Նույն սցենարով ավարտ չի ունենա, որովհետև Հոկտեմբերի 27-ը ցույց տվեց, որ վրիժառուները ու անձնազոհությունը սուտ կատեգորիա է մեզ՝ հայերիս մոտ, որ թամաշավոր ժողովրդի հեչ տանձին չի, թե իրենց տառապանքները թեթևացնելու համար ինչպիսի զոհաբերությունն է գնահատվում։ Ինչպիսի որակումների արժանացավ Նաիրի Հունանյանը․․․ Չէ մենք՝ հայերս երբեք գնահատել չգիտենք․․․ « Սասնա ծռերի » ժամանակ ինչ որակումներ եղան Պավել Մանուկյանի ու Արայիկ Խանդոյանի հասցեին, փոխարենը հերոսացվեցին ոստիկանության թալանչի ենիչերիները։ Հավատացնում եմ, Նիկոլ Փաշինյանը կմնա անպատիժ, ինչպես եղավ Լևոնի, Քոչարյանի, Սերժի ու Վանոյի տարբերակում` պատժվեց միայն ժողովուրդը, անապահով խավը, ընչազուրկները, տարագիրները, պատժվեց արդարությունն ու ազնվությունը։ Նաիրի Հունանյանը այդպես էլ չկարողացավ ասել․ « Ես մարդ եմ սպանել, բայց մարդասպան չեմ »։ Հայերենում մի բառ կա «Կշռադատել », կարծում եմ շատ կարևոր իմաստ ունի այս բառը, ուղղակի հասկանալ է հարկավոր։ Ինչպես նկատեցիք այս բառի արմատը Կշռել ու դատել բառերն են, եկեք օրինակի համար կշռենք ու դատենք Նաիրի Հունանյանի ու Վազգեն Սարգսյանի հանցանքները ու պարզենք, թե նրանցից ո՞ր մեկն էր ոճրագործը, և ո՞վ էր արժանի ու համարժեք պատիժ ստացողը։ Նաիրիի խմբի գործողության արդյունքում պաշտոնական տվյալներով սպանվել են 6 պետական գործիչ ու ԱԺ պատգամավորներ, 8 մարդ վիրավորվել է, իսկ 91-ը՝ գերեվարվել։ Հիմա անցնենք Վազգեն Սարգսյանին, սկսենք Սովետաշենի գնդի նորակոչիկ զինվորներից Լաչինի միջանցքում կորուստները եղել են 60 ից ավելի զոհ, հարյուրից ավելի վիրավորներ, թվերը կլորացված են։ Արծվաշենում Կիրովականի գունդը 30 ից ավելի անհայտ կորած ու սպանված զինվոր, 60 ից ավելի վիրավոր ու հաշմանդամ։ Արծվաշենի գյուղի ողջ բնակչությունը 4․500 տարագիր փախստական։ Լեռնային Արցախի Շահումյանի շրջանում կորուստները գերազանցում էր Արծվաշենին, այստեղ շուրջ շուրջ 20.000 փախստական 1000 ից ավելի անհայտ կորածներ ու սպանվածներ, ներառյալ ինքնապաշտպանական ջոկատները։ Մարտակերտի հյուսիսային մասում նույնպես ահռելի կորուստներ, տարածքային ու մարդկային կորուստներ բավական է միայն « Արաբո » ջոկատի 79 մարտիկների կորուստը։ Ներառենք Արցախյան պատերազմի լեգենդներին՝ Մոնթե Մելքոնյանին, Սամվել Շահմուրադյանին, Գերազնիկ Միքայելյանին ու Վիտյա Այվազյանի սպանությունները։ Սա դեռ Վազգեն Սարգսյանի գործած հանցանքների մի փոքր մասն է, սակայն կարծում եմ, որ բավական է ոճրագործի պատվավոր տիտղոսը փոխանցվի նրան։ Այդպես ինքներդ դատեք թե ոճրագործը ով էր, ու ով ստացավ արժանի ու համարժեք պատիժ։
Գեհենի Առաքել 31․01․2021
Գեհենի Առաքել 